Saksoninchi yillarning oxirlari edi. Sahro oxir-oqibat baribir yana sahroga aylanadi, degan gapda haqiqat unsurlari bor shekilli, keyingi yillarda choʻlning qoq kindigiga joylashgan qishlogʻimizdan fayz ketdi. Bu narsa avvalo hosildorlik pasayib ketganida koʻrindi. Keyin esa gurkirab oʻsib turgan daraxtlar asta-sekin soʻla boshladi.
Keksalar sizot suvining yer sathiga koʻtarila boshlaganini aytishdi. Dar-haqiqat, ayniqsa kuz paytlari yer usti xuddi tuz sepib chiqilganday oqarib qolardi. Xullas, yer shoʻrlamoqda edi.
Ovulimiz uch-toʻrt yil ichida ancha huvillab qoldi. Sarmoyasi borlar shaharga koʻchib ketishdi, eplaganlar esa yana togʻdagi asl qishlogʻimizga. Uylar narxi ham birdan arzon boʻlib qoldi.
Shu zaylda tirikchiligimiz asta-sekin, anchayin zerikarli tarzda oʻtib bormoqda edi. Men tezroq maktabni bitirishni va biron institutga kirishni, ishqilib, bir amallab qishloqdan chiqib ketishni orzu qilib yurardim.
Ovulimizning aksariyat erkaklari ichishni yaxshi koʻrishar, shu sabablimi toʻylar janjalsiz oʻtmasdi; ayollari esa kun boʻyi mol-hol tashvishi bilan band edilar. Kechqurunlari, televizorda biron bachkana, uzundan uzoq serial boʻlib qolsagina koʻpchilik dasturxon atrofida oʻtirib, shuni tomosha qilishardi.
Mana shunday ikki tomchi suv yangligʻ bir xil oʻtib borayotgan kunlarimizdan birida ovulimizda yaqinda armiyadan qaytgan Muslim aka uylandi. Toʻyda odatdagidek molday toʻyib ichib olgan erkaklar janjal qilishdi, ayollar uy-uylariga narsa tashishdi.
Muslim akaning ushoqdaygina onasi, biz hammamiz Marvarid momo deb chaqiradigan kampir bolalarga bir belbogʻ parvarda sochqi qildi. Soʻng, bunga qanoat hosil qilmadi shekilli, ichkaridan uch-toʻrtta katta-katta boʻlak nov-vot qand olib chiqib ulashdi. Bolalarga xudo berib qoldi.
Ishqilib, toʻy oʻtdi.
Avji yoz, dalada ish qaynagan payt edi. Biz paxta ichidan beri kelmasdik hisob. Ana shunda avval dalada ishlayotgan chopiqchilar orasida, undan avvalroq esa ovulda Marvarid momoning yangi tushirgan kelini behad suluvligi xususida gap-soʻzlar oʻrmalab qoldi. Hatto joʻshib ketgan Omon traktorchi «Ey, ammo-lekin bir qoshiq suv bilan yutib yuborsa boʻlarkan-da», debdi. Bu maqtovga kelinchakni koʻrib kelganlarning hayrati qoʻshildi. Hatto aytishlaricha, ba’zi odamlar ishgayam toʻgʻri yoʻl qolib, Marvarid momoning uyi yonidan oʻtib qaytadigan boʻlishibdi. Bola-baqra-ku, bu hovlidan beri kelmasmish hisob.
Lof ham evi bilan-da, deb yuraverdik. Ammo tez orada bu kelinchakning goʻzalligiyu tili shirinligi xususidagi e’tiroflar shu qadar koʻpayib ketdiki, biz ham beixtiyor bu yerda bir gap bor degan xulosaga keldik. Axir, shamol boʻlmasa daraxtning uchi qimirlarmidi.
Choʻl shamolida rosa qoraygan, lablari, qoʻllari taram-taram yorilib ketgan, faqat koʻz oqigina yiltirab koʻrinib turgan qishloq ayollari yangi kelinchakning husni haqidagi shivir-shivirlarga gʻayirlik bilan qarashar, ba’zi sharttakilari esa «Bu nozik oyimcha biz bilan bir hafta ketmon koʻtarib ishlasin, ana undan keyin koʻramiz ahvolini» deyishardi.
Ayollar bashorat qilishgan ekan. Toʻydan keyin oradan ikki hafta oʻtar-oʻtmas Muslim aka xotinini chopiqqa chiqardi. Shunda biz koʻrdik, darhaqiqat, kelinchak juda chiroyli edi. Ismiyam jismiga monand: Oysuluv. Atlas koʻylak-lozim kiygan, yaltirab turgan sochi taqimini oʻpadigan, oppoq yuzli, kipriklari uzun-uzun, jismi nozikkina bu ayolni bolalar negadir «Kumush checha» deb chaqirishardi. Oʻziyam kinodagi Kumushga juda oʻxshab ketardi-da...
Oysuluv yanga yerga qaragancha iymanib turardi. Shunda Muslim aka zalvorli ketmonni xotiniga tutqazdi va atay qattiq ovozda dedi:
- Shu ketmon endi seniki, kampir. El qatori ishla, eldan qolma. Iloji boʻlsa ishga erta kelib, kech qayt.
Ketmon chindan ham ogʻir edi. Oysuluv yanga yerdan boshini koʻtarmasdan ketmonni olarkan biz uning yanada nozik, ozgʻin va oppoq qoʻllarini koʻrdik va beixtiyor «uv-v» deb yubordik: bu qoʻllar ketmon uchun yaratilmagandi.
Muslim aka bir qadam oldinga chiqdi va qoʻllarini beliga tiragancha xotiniga dagʻdagʻa qildi:
- Bu yer sening togʻdagi qishlogʻing emas, ey, paxta qoʻy emas, qirda yurib oʻzidan oʻzi oʻsavermaydi. Qiyinchilikka chidab ishlasang ishlaganing, boʻlmasa oʻzingdan koʻr, ey...
Shu yoʻl bilan xotin zotini mensimasligini hammaning koʻz oldida isbotlagan Muslim aka gerdayib shiypon tomon yoʻl oldi.
Oysuluv yanga hadiksirab ketmonni qoʻliga oldi, soʻng biz tomonga jovdirab qaradi. Biz indamay ishga kirishdik.
E, xudo-yim, tabiat Oysuluv yangani bunchalar nozik qilib yaratgan ekan-a! Bamisoli ketmon koʻtarsa bas, butun vujudi shuvillab toʻkilib ketadiganday.
Oysuluv yanga ketmonni uquvsizlik bilan ushlagancha bizning qatorimizga kirdi. Ha, ketmonni ham bilgan chopsin ekan. Yangada na kuch bor edi, na mahorat: ketmonni begona oʻtga toʻgʻri moʻljallab urolmas, buning ustiga zarbasi juda kuchsiz edi. Halidan buyon yangani gʻayirlik bilan koʻz qirlarini tashlab kelinchakni kuzatib turgan qishloq ayollari piching gap qilishga oʻtib ketishdi:
- Opamlar bir umr qoʻllarini sovuq suvga urmagan shekilli... Choʻlga borib, keng uyning kelinchagi boʻli-ib oʻtiraman deb oʻylagan-da... Ketmon chopish non ye-eb oʻtirish emas...
Men shu tomonga qaradim va Oysuluv yanga xijolatdan qizarib-boʻzarib, boʻgʻriqqancha kuchanib ketmonni koʻtarayotganini koʻrdim. Yana bir qaraganimda yanganing koʻzlariga jiq-jiq yosh toʻlgan edi...
Odatdagi ishimizga kirishib ketdik.
Nogahon yanga qattiq ingrab yuborganini eshitdim. Yalt etib qaradim. Oysuluv yanga oyogʻini chopib olgan edi. Bu qanday sodir boʻlgan, tasavvur etolmadim, ammo yanga oyogʻini chopib olgani rost edi. Aftidan yanga sal kattaroq begona oʻt - shoʻrani bir oyogʻi bilan bosib turib, soʻng ketmon urgan shekilli. Xayriyatki, zarba kuchsiz boʻlgan. Ozgina qon chiqdi, xolos. Yanga non tugib kelgan belbogʻni olib, oyogʻini mahkam bogʻladi. Soʻng oqsoqlana-oqsoqlana ishini davom ettirdi. Men nimadir bahona qilib yangaga yaqin keldim va u kishidan kelayotgan nafis boʻydan boshim aylanib ketdi.
Qayerdan eshitgani noma’lum, bir payt koʻzlari qontalash Muslim aka oʻshshayib kelib qoldi va uzoqdan turib xotiniga qarab baqirdi:
- Koʻzingga qarab ishlasang oʻlasanmi, ey...
Shu bilan oʻz burchimni ado etdim deb oʻyladi shekilli, Muslim aka yana shiyponga, ichishni davom ettirishga ketdi.
Bunday razm solsam bukchayib, kichkinagina juvonga aylanib qolgan Oysuluv yanga piq-piq yigʻlayapti va koʻz yoshlarini birovga koʻrsatmaslik uchun boʻlsa kerak zoʻr berib ketmon chopayapti.
Hali aytganimday, dalada sharoit ogʻir, ichimlik suvi yoʻq edi. Shu sababli biz oʻzimizcha «lotok» deb ataydigan beton ariqdan oqadigan boʻtana suvdan ichishga majbur edik.
Mana shunday suvdan borib ichdik. Ancha orqada qolib ketgan Oysuluv yangaga qizib ketgan alyuminiy idishda biroz suv olib keldik. Koʻzlari qizarib, qaboqlari shishib ketgan yanga idishdagi boʻtana suvga qarab hayron boʻlib qoldi. Buni koʻrgan chopiqchi ayollardan biri shangʻilladi:
- Arpa yemas otlar ham ajriqlarga zor boʻlar. Biz bundan ham battarini ichganmiz, kelin, indamay olaver. Bu yer sening togʻing emas muzdaygina toza suv oqib turadigan. Boriga shukr qil.
Uzr ohangida aybdorona jilmaygan Oysuluv yanga misday qizib ketgan idishni qoʻliga olib suvga bir muddat tikilib turdi va mana shunday aybdorona tabassum bilan qaytarib berdi:
- Rahmat...
Oradan kunlar oʻtdi. Shabnamday toza, nafis, benihoya goʻzal Oysuluv yanga bizning sharoitga oʻrganolmay qiynalardi. Ayniqsa ayollarning shangʻi ovozda bir-birlarini mensimay gaplashishlari, hatto behayo soʻzlarni bemalol aytib tashlashlarini koʻrib kalovlanar, bunday mahallari kiprik qoqmay ayollarga qarab qolar, ammo miq etib ogʻiz ochmasdi. Oʻz navbatida chopiqchi ayollar Oysuluv yanganing kamsuqumligidan, jur’atsizlidigan battar asabiylashishar va uni gap bilan chimdib-chimdib olib xumordan chiqishardi. Oʻ, oʻzim necha marta koʻrganman Oysuluv yanganing chekka-chekkaga oʻtib yum-yum yigʻlab olganlarini. Yanga yigʻlardi-yu, lekin ovozini chiqarmasdi. Mening nazarimda, bularning bari bir taraf edi-yu, erining qoʻpol muomalasi bir taraf edi Oysuluv yangaga. Darhaqiqat, Muslim aka ayniqsa bizning oldimizda xotiniga qoʻpol gapirar, boʻlar-boʻlmas narsalarga jerkib beraverar, ishqilib, oʻzining oilada xoʻjayin ekanligini eslatib qoʻyishga intilardi. Bir marta, ishdan keyin sabil qolgur bir bogʻ shamak koʻtarib ketish yodidan chiqqani uchun Muslim aka hammaning oldida soʻkkanida Oysuluv yanganing daraxt ortiga yashirinib olgancha «enajon...» deb izillaganini eshitganman.
Oysuluv yanga suluv ayol edi va mening fikrimcha yosh boladay sodda ham edi. Har zamonda yanga ufqqa tikilgancha munis jilmaygan koʻyi nimalarnidir oʻylab qolar, aftidan, oʻz qishlogʻini, oʻz yaqinlarini eslardi. Ammo sal keyinroq tasodifan bilib qoldikki, yanga deganimiz shigʻir-pigʻir ham yozarkan. Hatto bir kuni ishga qattiq nonga qoʻshib shunaqa narsalar bitilgan qalingina daftariniyu bir-ikkita rayon gazetasini koʻtarib kelibdi. Bir maqtangisi kelgandir-da shoʻrlikning. Buni ayollardan biriga aytibdi ham. Bu gap bir zumda hammaga oshkor boʻldi-qoldi. Ana shundan keyin yangaga yovqarash kuchaydi. Mashqlar toʻla daftar esa birdaniga negadir «xotira daftari» nomini oldi.
- Xotira daftarini kim yozardi, birovni degan, eridan koʻngli yoʻq xotin yozadi-da, aylanay...
- Kap-katta xotin xotira daftari yozguncha uyida sigiri ochlikdan oʻlayotganini oʻylasa boʻlarmidi...
- Endi yozib goʻr boʻlarmidi, undan koʻra ketmon chopishni oʻrgansin...
- Bir Muslimboydan soʻrab koʻraylik-chi, yangi kelinchak kechasi daftar toʻldirishdan boshqa biron ish ham qilarmikan...
Bular aytilgan gaplarning mingdan biri edi-yov chamasi. Axiyri boʻlmadi - uyat va nomusdan yuzi lovillab yonayotgan Oysuluv xotinlarning unsiz ma’qullovi va ehtimolki talabi ostida «xotira daftari» va gazetalarni tushlik mahali omonat chaylada oʻtirgan mahalimiz qumgʻon tagiga tutantiriq izlayotgan oshpaz opaga berib yubordi...
Ammo yanganing juda qiynalayotgani, ezilayotgani chin edi. Men buni yanganing tobora soʻlib borayotganidan fahmlardim. Choʻl saratoni quyoshi ayovsiz edi. Oradan bir hafta oʻtar-oʻtmas Oysuluv yanganing yuz-qoʻllari qorayib ketdi, lablari poʻrsillab yorildi. Bir kuni u kishi ishga qoʻliga surish uchun vazelin olib kelgan ekan, ayollar kula-kula oʻlishdi, yangani «nozikoyim» deb atashdi. Qip-qizarib ketgan Oysuluv yanga vazelin idishini otib yuborib qutuldi.
Qoʻpolligidan tashqari, Muslim aka ichkilik desa oʻzini tomdan tashlaydiganlardan edi. U deyarli har kuni kechga borib qip-qizil mast boʻlib olar va ogʻzidan bodi kirib, shodi chiqardi. Bunday paytlari Oysuluv yanga battar ezilar, ishqilib tezroq bu yerdan ketishga, odamlarning koʻziga koʻrinmaslikka urinib qolar, ammo bunday paytlari haqoratlar xaltasi yanada katta ochiladigan Muslim aka uni qoʻyib yubormas, hammaning oldida sharmandai sharmisor qilgancha soʻkkani soʻkkan edi.
Shu orada men shaharga, imtihonlarni topshirishga ketdim. Baxtim chopib, institutga kirdim. Joy topish, oʻqish tashvishlari bilan boʻlib qishloqqa qaytib kelolmadim.
Oradan bir yilga yaqin vaqt oʻtdi. Iyun oyining oʻrtalarida ovulga keldim.
Uy tomon burilganimda koʻchamiz boshida telejkada olib kelingan tsisternada suv tarqatilayotganini koʻrdim. Xotin-xalaj baqir-chaqir qilib chelaklariga suv olmoqda edi.
Navbat talashayotganlar yonidan oʻtib borarkanman, shangʻillab bir-birlarini ayovsiz qargʻayotganlar orasida bir ovoz menga juda-juda tanish eshitildi. Beixtiyor toʻxtadim va e’tiborni jalb qilmaslik uchun engashib tuflimning bogʻichini yechib bogʻlay boshladim.
Ha, yanglishishim mumkin emas edi - bu Oysuluv yanga edi. Biroq bu soʻzlar... Men garang boʻlib qoldim.
- ...Ha, ogʻzingdan qoning kelsin, Nuri, ochiritingga qarasang oʻlasanmi?! Mening bolamam uyda chirqirab yotibdi-ku! Oʻ sening bolang bola, meniki itning bolasimi?.. Hali otasi yotibdi boshini koʻtarolmay...
Men dong qotib qoldim va shu tarafga qaradim. Paqirlarini, plastmassa idishlarini tsisterna quvuridan oqayotgan suvga birinchi boʻlib qoʻyishga urinib bir-birlarini sur-sur qilayotgan ayollar toʻpi ichida turgan bir qop-qoragina, dogʻ bosgan musht-day yuzini ajin toʻrlatgan, sochlari toʻzib ketgan, eski xalat kiygan juvon baqirmoqda edi. Darvoqe, ayollarning hammasi baqir-chaqir qilishar, ammo men faqat shu juvonning soʻzlarini eshitardim. Zero, bu oʻsha, bir yilgina muqaddam goʻzalligi va ma’sumaligi bilan bizni hayratlarga sol-gan Oysuluv yanga edi...
Men chekkaroqqa, qurib qolgan daraxt yoniga oʻtdim. Axiyri urush-janjallar bilan ikki paqir suvini olgan Oysuluv yanga davrani bir amallab yorib chiqdi va uyi tomon keta boshladi. Bu bukchayib qolgan, oyogʻiga yirtiq kalish kiyib olgan juvon nahotki oʻsha, bolalar «Kumush checha» deb chaqirib yurgan Oysuluv yanga boʻlsa?..
Uyga qanday yetib borganimni bilmayman. Nahot, nahot tirikchilik, bir burda non tashvishlari shunday suluv juvonni bir yil ichida kampirga aylantirgan boʻlsa. Qani men koʻrgan Oysuluv yanganing suluvligi, ibosi? Qani men Oysuluv yanganing koʻzlarida koʻrgan oʻt? Bugun, ikki paqir shoʻr suv uchun jonini jabborga berib talashayotgan, shu suvni olgani uchun oʻzini baxtiyor sezayotgan Oysuluv yangani kim, kimlar bu koʻyga soldi... Nahot, nahot endi bir insonning umri shu bilan oʻtib kesa...
Shu oqshom uxlay olmadim... ...
